پس از صنعتی شدن کشورها، کارخانه‌ها در حوزه‌های گوناگون راه‌اندازی شدند که در ابتدای فعالیت به‌دلیل فضای نامناسب این واحدهای صنعتی بسیاری از کارگران مبتلا به سل و سایر بیماری‌های تنفسی می‌شدند.
تولید در چنین فضایی علاوه بر اینکه سلامت کارگران را به خطر می‌انداخت، سلامت جامعه و محیط‌زیست را هم با آسیب جدی روبه‌رو کرده بود. پس از سال‌ها تجربه‌اندوزی و هشدار کارشناسان محیط‌زیست و اعتراض حامیان طبیعت به آلودگی‌های گسترده این واحدهای صنعتی، کارشناسان و فعالان محیط‌زیست به همراه صاحبان صنایع به‌دنبال راهکاری برای حل این معضل بودند. نخست مسئولیت اجتماعی تولیدکنندگان مطرح و در ادامه با ورود به انقلاب چهارم صنعتی، موضوع توسعه پایدار دارای اهمیت شد. توسعه پایدار فرآیندی است که آینده‌ای مطلوب را برای جوامع بشری متصور می‌شود که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و ثبات نظام‌های حیاتی، نیازهای انسان را رفع می‌کند. الگویی است که از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب سامانه‌های زیستی، آلودگی، تغییرات آب و هوایی و… جلوگیری می‌کند.
از سوی دیگر، صنعت مد و فشن پس از صنعت نفت آلوده‌ترین صنعت بوده و بیشترین آلاینده‌ها را وارد محیط‌زیست می‌کند که در این حوزه سهم کفش از همه بیشتر است. در این راستا فقط کشورهای پیشرفته توانسته‌اند با فناوری به بازیافت پوشاک بپردازند. در ادامه درباره موضوع صنعت مد و فشن به‌سراغ حسنا صفار، مدرس دانشگاه و عضو هیات تدوین رشته دانشگاهی کفش رفتیم.
تحقیق و پژوهش در بحث پایایی و تفکر پایداری در حوزه پوشاک را از چه سالی آغاز کردید؟
حدود ۵ سال پیش با مطالعه استراتژی تفکر طراحی یک شرکت طراحی کفش بین‌المللی، به مبحث پایداری در مد علاقه‌مند شدم و با مطالعه و تحقیق سعی کردم اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب کنم. امروز در کشور ما نیز مانند سایر کشورها توجه بیشتری به این مسئله می‌شود و فعالان زیست‌محیطی، طراحان محصولات و خدمات و تولیدکنندگان بسیاری، برای دستیابی هرچه بیشتر به سلامت کالاها و خدمات و پایایی آنها، تلاش و تفکر می‌کنند.
اصطلاح پایایی نخستین‌بار در سال ۱۹۸۶ میلادی(۱۳۶۵ خورشیدی) از سوی کارگروه جهانی گسترش محیط‌زیست با عنوان «رویارویی با نیازهای عصر حاضر بدون به مخاطره انداختن منابع نسل آینده برای مقابله با نیازهای‌شان» مطرح شد و هر روز هم بر ابعاد و دامنه آن افزوده‌تر می‌شود تا استراتژی‌های مناسبی پیش‌روی جهانیان قرار گیرد. گرم شدن کره زمین، نازک شدن لایه ازن به‌دلیل استفاده از آلاینده‌ها، افزایش آلودگی محیط‌زیست و انقراض گونه‌های گوناگون زیستی، همه و همه ضرورت بوم‌شناسی و توجه به مسائل زیست‌محیطی را دو چندان می‌کند. شاید بتوان معماری پایدار و مد پایدار را که در واقع زیرمجموعه طراحی پایدار است، به‌عنوان یکی از جریان‌های مهم معاصر به‌شمار آورد که واکنشی منطقی در برابر مسائل و مشکلات عصر صنعت به‌شمار می‌رود.
هدف از طراحی پایدار چیست؟
طراحی پایدار نوعی از طراحی است که قصد دارد به نیازهای امروز بدون آسیب زدن به منابع نسل‌های آینده پاسخ دهد. طراحی پایا یا پایدار(Sustainable design) فلسفه طراحی اشیای فیزیکی، ساخت محیط و خدمات است به‌گونه‌ای که با قوانین پایایی اکولوژی سازگاری داشته باشد. طراحی پایدار، عنوانی کلی است که برای سبک خاصی از طراحی در نظر گرفته می‌شود که در این سبک بر ارزش‌های انسانی و اجتماعی، حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست و به‌طور کلی ارتقای کیفیت و طراحی مناسب برای تمامی گروه‌ها تاکید دارد.
شاید بتوان هدف از این نوع طراحی را کاهش آسیب‌های محیطی، به‌حداقل رساندن مصرف منابع انرژی و هماهنگی هرچه بیشتر با طبیعت دانست. به‌معنای دیگر، فلسفه طراحی پایدار، پشتیبان و مشوق نگرش‌ها و تصمیم‌هایی است که در هر مرحله از طراحی، ساخت و سپس مصرف، تاثیرات منفی بر محیط‌زیست و سلامت استفاده‌کنندگان را نیز در نظر گرفته باشد. البته طراحی پایدار تنها به موضوع‌های زیست‌محیطی و اکوسیستم محدود نمی‌شود بلکه در مجموعه آن به شاخصه‌های انسانی و اجتماعی نیز توجه شده است، توجه به فرهنگ بومی و منطقه‌ای گروه هدف، طراحی محصولات با مدنظر قرار دادن محدودیت‌های کودکان، سالمندان و کاربران دارای شرایط خاص مانند افراد کم‌بینا یا حتی افراد چپ‌دست در استفاده از تجهیزات و امکانات عمومی. تفکیک نشدن افراد کم‌توان و عادی در استفاده از محصولات نیز، برخی از شاخصه‌های یادشده برای طراحی پایدار هستند.
اصول این نوع طراحی خاص چیست و درواقع دارای چه شاخصه‌هایی است؟
براساس مدیریت منابع انرژی یعنی ارجحیت استفاده از منابع قابل تجدید در مقابل منابع انرژی غیرقابل تجدید، طراحی با قابلیت بازگشت به چرخه زندگی که به دو صورت برگشت به طبیعت و برگشت به چرخه حیات به نوعی دیگر می‌شود و طراحی برای انسان که این اصل را می‌توان در راستای اهداف بشردوستانه‌ای دانست که ارکان و منابع گوناگون زندگی را محترم می‌شمارد، انجام می‌شود.
چرا موضوع طراحی پایدار برای صنعت پوشاک جهان مطرح شد؟
از آنجایی که صنعت مد و تولید پوشاک از نظر زیست‌محیطی یکی از آلوده‌ترین صنعت‌های جهان به‌شمار می‌آید، بعضی از شرکت‌های تولیدکننده پوشاک، به فکر افتاده و در تلاش هستند فعالیت‌های خود را به سمت محافظت از محیط‌زیست و پایداری پیش ببرند. به همین دلیل اساس کار مد پایدار را از اهداف شرکت خود قرار داده‌اند، این در حالی است که بسیاری از شرکت‌های تولید انبوه و بسیار محبوب در سراسر جهان (فست‌فشن‌ها) هنوز بزرگ‌ترین آسیب‌ها را به محیط‌زیست وارد می‌کنند.
مد ایده مصرف بیش از حد را مطرح می‌کند، درحالی‌که مد پایدار به معنای به‌حداقل رساندن مصرف تا حد ضرورت است. این چشم‌انداز، مد پایدار را یک اصطلاح خود متناقض نشان می‌دهد درحالی‌که اثرات مخرب صنعت مد و فشن روی زندگی ما کاملا مشهود است، تعدادی از برندها در حال آگاهی‌رسانی درباره این موضوع هستند. آنها در تلاش برای تطبیق تجارت خود با طبیعت هستند و تا امروز تغییراتی هم ایجاد کرده‌اند. این برندها با این کار به اقتصاد پایدار فکر می‌کنند. هر سال، هزاران تن پوشاک دور انداخته می‌شود این در حالی است که ۹۵درصد این مقدار را می‌شود به‌راحتی بازیافت کرد و دوباره مورد استفاده قرار داد. خرید مواد اولیه در این تجارت کار بی‌موردی است چون برندها می‌توانند از همان مواد دوباره استفاده کنند.
خوشبختانه امروز تعدادی از برندهای بسیار معروف و بزرگ جهان و حتی نمونه‌هایی از برندهای بسیار لوکس، براساس تفکر طراحی پایدار فعالیت می‌کنند و تبلیغات خود را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که مخاطبان آنها، علاوه‌بر اینکه مایل به خرید از آنها شوند، به خرید و تفکر خود و کمپانی تامین‌کننده هم افتخار کنند.
شاخصه‌های اصلی مد پایدار چیست؟
در حالت ایده‌آل، تمام جنبه‌های زیر باید برای هر پوشاک جدید تولید شده رعایت شود اینکه هر پوشاک ابتدا باید به‌صورت تقاضا یا به‌صورت سفارشی، در حالت باکیفیت، به‌شیوه‌ای سازگار با محیط‌زیست و با درنظر گرفتن جنبه‌های گوناگون اخلاقی تولید شود. پس از آن، باید به‌وسیله مراقبت‌های خوب، ترمیم و شاید طراحی دوباره، به‌مدت طولانی استفاده شود. هنگامی‌که محصول، دیگر دلخواه شما نیست، باید برای طولانی‌تر شدن عمر فعال خود به یک فروشگاه دست‌دوم یا به خیریه اهدا شود یا به دوستان، اقوام یا شاید یک مبادله تحویل داده شود(اجاره، قرض و مبادله).
هنگامی‌که پوشاک کاملا فرسوده است، باید برای بازیافت مواد نساجی به بخش بازیافت برگردانده شود؛ از این‌رو می‌توان از آن در ساخت لباس‌های جدید یا سایر محصولات نساجی استفاده دوباره کرد. همچنین در حالت ایده‌آل، با توجه به مسائل فرهنگی و اجتماعی و بهداشتی هر جامعه، به‌جای خرید لباس‌های تازه تولید شده، راهکارهای جایگزین دیگری شاید بتوان یافت از جمله اجاره، قرض گرفتن، تعویض لباس یا خرید دست دوم را ترجیح داد. از این‌رو، ۷ شکل از مد پایدار از دیدگاه مصرف‌کننده و تولیدکننده وجود دارد. اگرچه در حالت ایده‌آل لباس‌ها و سایر محصولات مد باید به روشی که در بالا گفته شد تولید و مصرف شوند اما در واقعیت هنوز این‌گونه نیست. آنچه ما بیشتر به‌دنبال آن هستیم، این است که هر فرد سعی می‌کند وظیفه خود را در حیطه مد پایـدار پیدا کند. همه روش‌ها لزوما برای همه افراد به یک اندازه مناسب نیستند زیرا همه ما نیازها و ترجیحات گوناگونی داریم. جوان‌ترها ترجیح می‌دهند کمد لباس خود را بیشتر تجدید کنند. استفاده از پوشاک دست دوم، تعمیر، طراحی دوباره، اجاره، مبادله به احتمال زیاد مورد توجه آنها قرار خواهد گرفت. برای افرادی که لباس‌های تازه تولید شده و نو را ترجیح می‌دهند یا سلیقه خاصی دارند، تولید به‌طور سفارشی و استفاده از جنس‌های باکیفیت می‌تواند جذاب‌ترین باشد.
عنوان کردید کفش جزو آلوده‌ترین پوشاک به‌شمار می‌رود. آیا طراحی و تولید پایدار کفش در جهان در حال انجام است؟
تولید و مصرف کفش با سرعتی زیاد رو به افزایش است و اغلب تولید انبوه، قیمت‌ها را کاهش می‌دهد. در نتیجه، ممکن است کفش‌ها اغلب چرخه عمر کوتاهی داشته باشند و دارند؛ بنابراین با کاهش بهره‌وری استفاده از کفش روبه‌رو هستیم. به‌علاوه صنعت مد که مصرف را تبلیغ می‌کند تا ۸ بار در سال تغییر می‌کند. این روند اتلاف زیادی را در مرحله پایان زندگی کفش به‌وجود می‌آورد. محل‌های دفن زباله، به سبب بروز شیرآبه‌ها، آلودگی زیست‌محیطی جدی را در آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌ها ایجاد می‌کنند. همچنین فضاهای دفن زباله به‌ویژه در برخی کشورهای اروپایی که در آنها چنین فضاهایی در دسترس نیست، به‌شدت در حال محدود شدن هستند. اتحادیه اروپا در چند سال گذشته و به‌منظور ارتقای تولیدات کفش که اثرات زیست‌محیطی کمتری بر جای می‌گذارد، طرح کفش اروپایی اکو را به‌عنوان یک ابزار بازاریابی و تبلیغاتی برای کفش‌های دوستدار محیط‌زیست بنیان گذاشته است. اگرچه چالش اصلی که از قبل بوده و به‌تازگی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است در صنعت کفش، میزان قابل توجه زباله‌های به‌وجود آمده از آن است اما پاسخ صنعت کفش به این مسئله ناچیز بوده است. شاید در ایران فقط یک تولیدکننده عمده کفش، اقدام‌هایی را برای مدیریت زباله‌های خود انجام داده است. برنامه «استفاده دوباره از یک کفش» این شرکت بین‌المللی تنها طرح بازیابی تاسیس شده از سوی یک تولیدکننده کفش است. در خود صنعت کفش نیز نبود مدیریت رسمی زنجیره در سراسر چرخه عمر یک کفش و همیشگی ساختن اثرات زیست‌محیطی منفی، وجود دارد.
با این وجود، مفهوم مسئولیت تولیدکننده به‌گونه فزاینده‌ای در سطح بین‌الملل در حال فراگیر شدن است. کمیسیون اروپا در سال ۲۰۰۰(۱۳۷۹) شیوه‌نامه‌ای برای کشورهای عضو خود ارسال کرد تا برنامه تعهد تولیدکننده برای پایان عمر وسایط نقلیه را ایجاد کنند. همچنین در این راستا شیوه‌نامه‌ای نیز برای زباله‌های تجهیزات الکترونیکی و برقی به‌زودی مورد پذیرش قرار می‌گیرد. این الزامات و قوانین می‌تواند فراتر از این و تا اجباری کردن طرح‌های بازیافتی مد و کفش نیز پیش رود. امروز در کشورهای گوناگون جهان، از تولیدکنندگان سفارشی‌دوز تا تولیدکنندگان کوچک که محصولات را در تیراژ دسته‌ای و اندک تولید می‌کنند و حتی تولیدکنندگان بزرگ و مطرح بین‌المللی که در مقیاس جهانی تولید دارند، نمونه‌های بسیار خلاقانه و دانش‌بنیانی درباره رعایت اصول طراحی پایدار قابل مشاهده و بررسی است.
