مصرف چرم و خز به اندازه تاريخ بشريت قدمت دارد و نياكان ما وقتي براي شكار ميرفتند براي حفاظت خود از آنها استفاده ميكردند. براي دباغي پوست و دوامافزايي آن فرايندي بسيار وقتگير و نسبتا پيشرفته داشتند. اگر پوست را فقط خشك ميكردند خيلي سفت ميشد. اگر آن را خيس ميكردند ميپوسيد و خراب ميشد. آمادهسازي پوست جانوران يكي از نخستين تخصصهاي نياكان ما بود. احتمالا در ابتدا زنان اين كار را انجام ميدادند و سپس در دوران پيشاصنعتي اكثرا مردان اين كار را ميكردند. پوست نه تنها كاركرد تزئيني، استتاري يا حفاظتي داشت بلكه براي ساخت ابزار، اثاثيه و كفش هم به كار ميرفت. در آن دوران كفاشان در واقع يكي از مهمترين كاربران پوست بودند.
دباغان نخستين فنوني ابتكاري ابداع كردند و براي بادوام، محكم و پسندروز كردن پوست از مواد شيميايي استفاده ميكردند. دانش فني اين كار از پدران به پسران رسيد و انجمنهاي صنفي هم پاسدار راز و رمزهاي اين فرايند بودند. روايت و خبري از زيانباري يا بيماركنندگي چرم نداشتهايم.
اما پوست فاسد و مواد شيميايي بوي ناخوشايندي داشتند و دباغان در ناحيه خاصي مستقر ميشدند كه اغلب نزديك آب روان و پايين دست شهرها بود. در سال 1700 ميلادي برناردينو رامازيني، فيزيكدان ايتاليايي كه در بيماريهاي شغلي تخصص داشت گزارش داد كه انباشت پسماند دباغي و بوي آن ميتواند براي سلامت مضر باشد. در آن زمان وضعيت پاكيزگي دباغيهاي اروپا و بسياري از صنايع ديگر خوب نبود ولي دباغيها محيط بدي به شمار نميآمدند. حتي بوي رزين عاملهاي دباغي گياهي را براي درمان نارساييهاي ريوي مفيد ميدانستند و ليكور دباغي را براي درمان برخي بيماريهاي پوستي به كار ميبردند.
در ترجمهاي كه يوهان كريستين گوتليب از اثر رامازيني به دست داده است، آمده كه در طاعوني كه شهر دانتزيك را فراگرفت فقط خيابان دباغان مصون ماند. ميتوان فرض كرد كه خاصيت گندزدايي ليكور دباغي باعث شد كه باكتري يرسنيا پستيس از بين برود. اين باكتري از طريق گزيده شدن توسط ساس انتقال مييافت.
فرايندهاي روزگار نوين
صنعت چرم نسبت به روزگار آغازيناش پيشرفت زيادي كرده است. كيفيت، همسازي با محيط زيست، كمينهسازي پسماند و كاربري درست مواد شيميايي بهبود يافته و سوانح صنعتي نيز كاهش يافته است. توليد چرم هنوز فرآوردههاي جانبي دارد كه كار چندين بخش اعم از صنعت مواد شيميايي، عكاسي، مواد آرايشي و بهداشتي و كود را راه مياندازد.
البته شماري از دباغيها به خاطر فشار هزينهها به كشورهاي در حال توسعه انتقال يافتند. بهطوري كه اكنون توليد چرم در كشورهاي در حال توسعه دو برابر كشورهاي توسعه يافته است.
قابل قبول نيست كه اكثر دباغان مبالغ هنگفتي پول و مقدار زيادي وقت صرف ايجاد تصفيهخانه فاضلاب و حفاظت از محيط زيست و كارگران كنند و فقط اقليتي اين كار را نكنند و بگوييم در كشورهاي در حال توسعه چنين مقرراتي نيست.
رسانههاي غيرمسئول و بيتوجه ميخواهند به مردم بباورانند كه استانداردهاي توليد وضع خوبي ندارند، مالكان و دولت به كارگران، محيط زيست، مصرفكنندگان، بهداشت و ايمني توجهي ندارند در حالي كه اينگونه نيست.
مواد شيميايي حياتي
با دباغي ماهرانه، ليكور خوب و روغن كاملسازي نرم ميتوان چرمهايي بسيار مرغوب توليد كرد. در سراسر اين فرايند از مواد شيميايي استفاده ميكنند. از خيساندن پوست گرفته تا رطوبتافزايي و دادن كيفيت و ظاهر خوب به چرم.
سامانه هماهنگ جهاني (جياچاس) دستهبندي و برچسبگذاري مواد شيميايي سامانهاي است كه سازمان ملل خلق كرده است و مقبوليت جهاني دارد. هدف از اين سامانه استفاده از معيارهايي منسجم براي توصيف، دستهبندي و برچسبگذاري مواد شيميايي در سراسر جهان است تا دباغيها بتوانند به كمك آن اقدامات لازم را انجام دهند و نشان دهند كه فرايند توليد خطر ندارد و محصول نهايي داراي مواد شيميايي نامطلوب نيست. جاي تعجب است كه برخي خريداران چرم توجه ندارند كه دباغيها مبالغ زيادي صرف دفع پسماندها ميكنند، شرایط كاري خوبي دارند و چرمهاي مرغوب توليد ميكنند.
صنعتي جهاني
ماهيت جهاني صنعت چرم هم مسائل خاص خود را دارد. كالاهاي چرمي را به فواصل دور حمل ميكنند و در شرايط اقليمي گرم و مرطوب بايد از فرآوردههاي آفتكش استفاده كرد تا مبادا چرم دچار كپكزدگي شود. آفتكشها موجودات مضر مثل باكتريها و آفتها را از بين ميبرند. چند سال پيش استفاده از آفتكشهاي نامناسب سبب شد تا برخي دچار حساسيتهاي پوستي شوند. اين ماجرا سبب شد تا برخي شايعه كنند كه عاملهاي دباغي حساسيتزا هستند.
مقررات ريچ
ويژگيهاي دلپسند چرم مثل قابليت تنفس، انعطافپذيري و عمر زياد را مواد شيميايي تقويت ميكنند. اما آیا مواد شيميايي خطري ندارند؟ به ماده شيميايي مورد نظر و مقدار آن بستگي دارد.
اتحاديه اروپا در افزايش ايمني كاربري مواد شيميايي در جهان پيشتاز است و قانون ثبت، ارزيابي، مجوزدهي و محدودسازي مواد شيميايي (ريچ) را از 1 ژوئن 2007 به اجرا گذاشت كه هدف اصلي آن تضمين حفاظت قوي از سلامت انسان و محيط زيست در برابر خطرات مواد شيميايي است. در اين قانون شروطي براي توليد، بازاررساني و كاربري و مهياسازي مواد شيميايي وضع شده است. مقررات فرآوردههاي آفتكش (بيپيآر) كه در 22 مه 2012 وضع شد محدوديتهاي سفتوسختتري براي بازاررساني و مصرف فرآوردههاي آفتكش وضع كرده است. اين مواد قبل از ورود به بازار بايد مجوز داشته باشند و تمام اجزاي فعالشان از قبل تاييديه دريافت كرده باشند.
خلاصه
دباغي، صنعتي نمونه از لحاظ بازيافت پسماند و توليد محصولي با ارزش است. مسئوليت اجتماعي اهميت فزايندهاي يافته است؛ نه فقط درباره دستمزد بلكه درباره شرايط كار.
در اكثر كارهاي دباغي مواد شيميايي استفاده ميشود و اثراتشان بر كارگران و مصرفكنندگان به خوبي مشخص است. براي حفاظت از مصرفكنندگان بايد كيفيتسنجي كرد و مواد ناخواسته را مهار كرد. البته توليد ايمن است، مواد شيميايي به خوبي مهار شدهاند و چرم مرغوب زياني ندارد. با اين حال دباغيها مدام در حال نوآوري هستند تا حفاظت از سلامت انسان و محيط زيست در برابر خطرات مواد شيميايي را بهبود دهند.
www.worldfootwear.com